Crise, apoderamento e superficies comerciais
Feliz día e espero que a primavera comece da mellor maneira para ti. Envíoche a segunda carta de marzo, pero por un motivo excepcional, pois abril, que comeza a vindeira semana, vai ser un mes de concentración e non vou dispoñer do tempo que me require elaborar estas cartas. Porén, a de hoxe é longa para que podas volver a ela as veces que queiras. Leva moitas recomendacións e referencias distintas que pode que che interesen. Todo o que queiras engadir, comentar ou debatir podes facelo contestándome a este e-mail ou ben deixando o teu comentario para que todos poidan acceder a el.
* * *
Dende pequena fun consciente en todo momento de cando me sentía triste ou ansiosa, mesmo aínda sen coñecer eses termos. Axudoume a levalo escribir en diarios ou tomar conciencia do que tiña arredor, técnicas que fun aprendendo de maneira espontánea.
Máis adiante, por algún motivo, perdéronseme un chisco aquelas técnicas e no canto comecei a facer outras cousas. Por exemplo, durante os anos estudando en Santiago, gustábame pasear polo Carrefour da zona nova en épocas de exames. Dábame conforto, por algún motivo. Tamén comía moitos pratos precociñados e pedía a domicilio demasiadas veces.
Lembrar isto fíxome pensar (e vaia por diante que, por fortuna, non podo dicir que tivese momentos de sufrimento vital) nas técnicas que ten cadaquén para facilitar a súa convivencia coas tristezas propias da vida. En momentos de crise, unha maneira de afastarse do sufrimento, ou polo menos de asumir ou de controlar a realidade, é desvirtuala, moldeala, facela fermosa ou fea ao noso gusto, retorcela e crearmos expresións a partir da nosa propia visión, sorprendernos. Quen mellor fan isto son os nenos, expertos en romper constantemente coa lóxica. Amosan comportamentos que non se aceptan entre os adultos porque non son conscientes da súa irreverencia.
Alternativa 1. Saír dunha mesma
A comezos do século pasado, temos algúns expoñentes magníficos. Como os pequenos, o romanés Tristan Tzara tomou a irreverencia e o humor como premisas e escribiu poesía, prosa e pintou obras de arte seguindo os supostos que recolleu en 1918 no Manifesto Dadá:
“O amor pola novidade é a cruz simpática, é a proba dun mimportacarallismo inxenuo, signo sen causa, pasaxeiro, positivo. Pero esta necesidade é tan vella coma outras. Ao dar á arte o impulso da suprema simplicidade: a novidade, un é humano e verdadeiro respecto da diversión, impulsivo, vibrante para crucificar ao tedio. Na encrucillada das luces, alerta, atento, á espreita dos anos, no bosque. Eu escribo un manifesto e non quero nada, digo con todo certas cousas e estou por principio contra os manifestos, como tamén estou contra os principios (decilitros para o valor moral de toda frase - demasiada comodidade; a aproximación foi inventada polos impresionistas). Eu escribo este manifesto para mostrar que poden executarse xuntas as accións opostas, nunha soa e fresca respiración, e tamén da afirmación, non estou nin a favor nin en contra e non o explico porque odio o sentido común”
Tzara é considerado o primeiro e maior expoñente do dadaísmo. Non está claro como xurde, pero un compoñente de espontaneidade haino seguro neste movemento. Tamén a sensación de que non hai nada que demostrar a ninguén, de desacougo e desamparo. Os seus fundadores viven unha Europa convulsa de preguerra, onde non queda espazo para a poesía e o intimismo. Tras a experiencia da I Guerra Mundial, os cadros apareceron cheos de espontaneidade e de irreverencia: “Chamo mimportacarallismo ao estado dunha vida en que cadaquén observa as súas propias condicións, sabendo, iso si, respectar as outras individualidades”, dicía o texto fundacional.
Máis adiante, algúns compañeiros de movemento e amigos como Jean Arp e André Breton desvencelláronse por considerar o Dadá conservador e pouco transgresor.
Non concordo con isto, e tampouco a historiadora da arte Kathy Hessel no seu libro History of art wihout men, pois o movemento —pode que ao gozar da fama de excéntrico e incormprensible entre certas elites— incluía a mulleres que non só eran grandes artistas, senón que participaban activamente de encontros e actos sociais. É o caso da escritora Mina Loy, da coñecida como a baronesa Elsa von Freytag-Loringhoven, que ademais inventou a (aínda en voga) performance ou da ceramista Beatrice Wood. Por certo que, pouco despois, Breton será quen escriba o Manifesto do surrealismo en 1924. Pero o dadaísmo tivo unha pegada grande en artistas posteriores do século XX, entre eles Miró. Aínda hoxe é posible recoñecer a influencia, quizais xa limitada a unha preferencia estética, do dadaísmo no deseño e na pintura actuais. Por exemplo, as formas biomórficas de Jean Arp atópanse en produtos coetáneos como artigos de papelería, bisutería e decoración.
Interésame en especial a transgresión doutra vangarda, o experimentalismo, na literatura, desbotando todos os modelos anteriores de escrita narrativa. Un dos máis prolíficos autores deste ismo foi Samuel Beckett.
Agardando a Godot é unha peza teatral de Beckett que non ten ningún sentido. Ou si, pero non o que estamos afeitos a esperar. A obra debátese entre a asunción do absurdo vital e a entrega total aos mitos e arquetipos que nos fan vivir. Cando imaxino os primeiros lectores e espectadores nos cincuenta non podo evitar compadecelos: debeulles custar asumir o teatro do absurdo. Isto é algo que nos pasa aínda hoxe: cústanos asumir o que non conseguimos entender. O día seguinte dos premios Oscar, a tertulia do Hoy por hoy encheuse de comentarios pouco afectuosos coa película gañadora de catro de cinco categorías, Todo á vez en todas partes (estou reunindo forzas para vela). Penso que ás veces pecamos de antepoñer a nosa opinión ao exercicio da crítica, que son doadas de misturar.
Alternativa 2. Entrar nunha mesma
Anne Charlotte Robertson filmou Magazine Mouth en 1983 cunha cinta de súper 8 que alugaba de cando en vez. Nesta peza de cinema experimental elabora unha reflexión sobre a soidade, a cultura pop, a súa adicción á comida basura…
“Traballo no equilibrio entre a comedia e a traxedia. A risa é agridoce ás veces, e irónica noutros momentos, mais tamén transmite o alivio ao atopar a condición humana na arte”.
Misturando a técnica do primeiro cinema stop-motion con planos corridos dun supermercado, dalgunha maneira consegue transmitir as sensacións que a acompañaron toda a súa vida. O supermercado ten unha luz artificial e crúa, case sempre parece de noite no exterior desta superficie comercial, e as persoas transitan sen reparar as unhas nas outras.
A escritora Annie Ernaux, galardoada o pasado ano co Nóbel de literatura, é coñecida polas súas auto-ficcións. En Mira las luces, amor mío, (obra orixinal francesa, traducida ao castelán e publicada pola editorial Cabaret Voltaire) a acción, que toma forma de diario persoal, desenvólvese nun hipermercado de París. Os supermercados son dos lugares que máis frecuentamos ao longo da nosa vida e neles convive unha gran amálgama humana. Chámanme a atención en canto a que son non-lugares, como as estacións de transporte público ou as peaxes, e cada vez limitan máis o contacto entre persoas valéndose da automatización do cobro, por exemplo.
Aínda así, incide Ernaux, os supermercados están asociados a momentos que atesouramos da nosa vida: as mañás de sábado que acompañamos a nosos pais á compra, as primeiras veces que mercamos cousas que nos daban vergonza, o que día que fomos buscar algo para unha ocasión especial… Tamén nos supermercados somos conscientes das diferenzas sociais por mor dos prezos dos produtos, das seccións destinadas a un segmento ou outo da poboación… A mercadotecnia e a arquitectura interior destas superficies moldean, dalgún xeito, as nosas vidas.
Recomendacións de abril
As Guerrilla Girls están no CGAC nunha mostra comisariada por Yolanda Torrubia e Santiago Olmo. As GG foron un colectivo de artistas anónimas formado en Nova Iork en 1985. Este grupo de activistas saíu ás rúas para reclamar a presenza feminina na arte, con énfase sobre as mulleres non brancas e sobre todo con humor e ironía. Facíano con máscaras de gorilas, coas que ían pegando cartaces polas rúas dos Estados Unidos. Malia que o movemento comezou nos EEUU, a súa chamada de atención serviu para levar as consignas feministas a outros países e outros continentes.
Tiven ocasión de ver unha exposición delas por vez primeira no Kunstmuseum de Basilea, hai un par de anos, e máis adiante en Barcelona, como parte da exposición permanente do Macba (xunto a marabillosas artistas coma Jenny Holzer e Barbara Kruger). Con alusións á mercadotecnia e a arte pop, as reclamacións destas artistas deron forma a composicións contemporáneas entre 1985 e 2016, cando se desfixo o movemento. Agora, é posible atopar a exposición Guerrilla Girls. Portfolio Compleat no Centro Galego de Arte Contemporáneo de Santiago ata o 18 de xuño.
Logo da resaca que sentirán algúns polo 8M, hai quen non se esquece da importancia de feminizar as producións culturais. Por iso, hoxe comeza a I Mostra Internacional de Cinema por Mulleres da Coruña, unha escolma con títulos nacionais e internacionais recentes e dirixidas por mulleres. Ata o vindeiro día 4 de abril poderanse ver ata vinte largometraxes no cine dos Cantóns a un prezo reducido de 4’50 euros, 3 para persoas desempregadas. Entre as películas destacan premiadas como Cinco lobitos, Estación Catorce ou Los Reyes del mundo. Hoxe proxéctase Viaje a alguna parte, de Helena de Llanos. Organiza o Concello da Coruña en connivencia co Festival Cine por Mujeres de Madrid.
Hai un episodio concreto do podcast High Low, con Emily Ratajkowski que abre un melón imprescindible, o debate sobre o termo “apoderamento”. A través de autoras como Naomi Wolfe ou Jia Tolentino, a modelo e escritora reflexiona sobre o capitalismo e como xerou unha serie de imaxinarios nas cabezas das mulleres que, en lugar de liberarnos, nos entrega ás forzas produtivas. Esta entrega titúlase Why do I hate the word empowerment? e presenta a cuestión de como se emprega para todo esta palabra, ata chegar a perder todo contido. O episodio está dispoñible en Spotify e Apple Podcasts.
Varda por Agnès. O documental final da directora francesa é de 2019 e recoméndocho se tes unha tarde libre para emocionarte e gozar dos seus comentarios. Non importa que non sexas apaixonado da carreira de Varda, eu vina sen coñecer máis cá súa figura e aprendín momito. Rodeada en 35 milímetros, a longametraxes está dispoñible en Filmin e no servizo baixo demanda da canle TCM. Relendo toda a súa cinematografía, que tamén é historia do cinema contemporáneo, este documental narrado en primeira persoa recolle toda unha vida dedicada ao cinema intentando dar voz ás mulleres, dunha maneira que eu chamaría transversal pola súa naturalidade.
Por certo que a nosa Comunidade está entre as que máis consomen medios de comunicación, tanto en papel (está á cabeza do país) como dixitais, nos cales aumentou o interese nos últimos anos. Paréceme digno de valorar tamén o aumento do consumo de distintos formatos dixitais por parte dos cidadáns. O 91 % das persoas enquisadas esixe medios de comunicación de calidade, libres e independentes para que unha sociedade sexa democrática. Curioso saber que Galicia está por enriba da media estatal nesta esixencia:
“Tamén mostra este traballo unha actitude crítica fronte á información que reciben: un 56% desconfía de que os medios sexan realmente libres e independentes fronte a un 41% que cre que sempre ou a maior parte das veces os medios informan libre e independentemente. Esta crítica esténdese á pregunta acerca de se os medios españois distinguen adecuadamente entre información e opinión: un 68% cre que non, fronte ao 64% que opina o contrario.”
Déixoche aquí o artigo publicado por Metroscopia e máis a Fundación AXA para o foro independente Xornalismo 2030 que foi presentado esta semana na Facultade de Comunicación de Santiago. Tes o artigo completo aquí: https://www.usc.gal/gl/xornal/novas/galicia-cabeza-consumo-prensa-papel-comunidades-empregan-medios-dixitais
Nada máis por hoxe. Lémonos en breves, e non esquezas deixar os teus comentarios con suxestións, ideas e respostas. Que teñas un fermoso mes do libro.