Ocos entre realidade e ficción

A fronteira entre o real e o imaxinario é líquida e difícil de discernir. Na narrativa, ás veces isto xera ocos que convén encher, tanto polo lector como polo autor que combina a verdade coa fantasía.

Esta é a primeira carta que escribo en moito tempo e quixen evitar, por un lado, facela insulsa, e por outro, abusar das referencias biográficas. Ás veces tendo a menospreciar os autores que o fan para construír ficcións, parécenme pouco imaxinativos. Pero en realidade iso é absurdo, e na newsletter hoxe quero falar de varias cousas que me xurdiron arredor disto, coa esperanza de que che resulten de interese.

É comprensible, enganchados como estamos a un fluxo interminable de información, que se produzan dous procesos en nós: por un lado, a (debería ter sido a palabra do ano 2022) a infoxicación que nos leva a desconectar da realidade e procurar o entretemento inmediato (as máis das veces, que non requira da nosa actividade cerebral, de aí o ascenso meteórico da ambient television). Chegados a este punto, téñoche que deixar este artigo de The New Yorker, agora que saíu a última temporada de Emily in Paris para narcotizarnos a todos. Prégoche que tomes moi en serio esta serie que acumula malas críticas pero a todos nos engancha: https://www.newyorker.com/culture/cultural-comment/emily-in-paris-and-the-rise-of-ambient-tv

Pola outra banda, afeitos ao relato factual, caemos en desvirtuar as historias reais que engaden elementos imaxinarios, ou que non seguen a estrutura científica dos datos e os feitos perfectamente ordenados que coñecemos de diario, de estudalos, de oílos...

Pero García Márquez, que en 1955 escribiu La hojarasca, era xornalista en El Universal. Esta é unha obra menor, un diamante en bruto con ideas que máis adiante repetiría seguido. Aquí aprendeu a crear un universo propio que o acompañaría (nos acompañaría, aos lectores) sempre. É un relato desolador, baseado en feitos que realmente aconteceron, aínda que non se pode dicir que fosen reais… É difícil de explicar. E como anécdota, a redactora do Washington Post, Janet Cooke, relatou nunha crónica que obtivo nin máis nin menos có premio Pulitzer en 1980 como un pequeno de oito anos dun barrio de escasos recursos de Washington, chamado Jimmy, inxectaba heroína. A reportaxe continúa dispoñible, en aberto, na hemeroteca do xornal. Titúlase “Jimmy’s world”: https://www.washingtonpost.com/archive/politics/1980/09/28/jimmys-world/605f237a-7330-4a69-8433-b6da4c519120/

Demostrouse, co tempo e a preocupación de miles de bos samaritanos que buscaban ao tal Jimmy para salvalo dalgún xeito, que tal neno non existiu nunca. A xornalista inventárao, amparada no segredo profesional. Vin e vivín cousas pouco profesionais, pero isto paréceme que supera todo. Quizais Cooke debía ter gañado un premio distinto, un recoñecemento pola capacidade de imaxinar algo así: tan verosímil que moitos o creron.

Roland Barthes afirmou que a enunciación leo o texto non sempre é verdadeira, pois a  lectura é unha operación na que o suxeito interpreta e constrúe de maneira activa. Retoma certo traballo que lle deixou por facer o autor dun texto. Por iso, como ao escribir, lendo créanse imaxes na mente; constrúense mapas, e non só se degluten enunciados.

Nos últimos anos perdín avidez lectora. Por outra banda, gañei descubertas doutro tipo que me serven para aprender e distraerme no tempo que antes dedicaba á lectura de libros. Ler é un hábito difícil de recuperar, pero confío en facelo. Leo, si, pero o certo é que as pantallas as máis das veces me resultan máis dixeribles cás páxinas impresas. Os meses de encerro durante a pandemia e a costume que adquirín de pasar tempo na casa saltando a vista dun dispositivo electrónico a outro converteron o eido dixital na nova realidade a través da cal comprendo e mesmo edifico a miña vida. Nalgúns aspectos, véxoo como algo positivo, e noutros aborrézoo. 

Se algo está a salvar a miña ansia por ler foi o redescubrimento da literatura hispanoamericana. Allende, Rulfo, García Márquez, Bryce-Echenique e outros que non recordo somerxéronme de cheo en historias escritas dunha maneira que me resultaba descoñecida e, malia as atrocidades que poidan relatar —como é o caso de Juan Rulfo en Pedro Páramo—, é tenra.

O último ano descubrín, grazas ás redes sociais e ás moitas persoas que se adican a recomendar e compartir co resto as súas pesquisas, a “La Enríquez”, como ela se denomina. Recoñecín algo na forma de redactar da arxentina Mariana Enríquez que me fascinaba e que non sabía explicar, ata que lin algunhas análises sobre a dimensión interliteraria da súa premiada Nuestra parte de noche (Anagrama, 2020). O que ten a novela de Mariana (polo de agora, non sei se é exportable ao resto da súa narrativa) é unha enorme pruralidade á hora de lela. Lela, por veces, parécese a escoitar unha narración oral que designa obxectos e persoas e lugares, pero permite a un mesmo imaxinar a historia.

Nuestra parte de noche oscila entre o relato factual, case xornalístico, e máis o fantástico. A autora sumérxenos neste relato escuro e trepidante, guiados (ou extraviados) por Juan e Gaspar ata a  traxedia inminente. Non hai un texto verdadeiro e primixenio, senón que entre os sintagmas escorregan múltiples significados. Mariana Enríquez está cansa dunha escritura que moitos apelidan, pobremente, ‘minimalista’. Os cronistas, os xornalistas en xeral, e os autores da tan extendida non-ficción, adoitan (adoitamos) ter este tipo de escrita.

A través da personaxe de Olga, xornalista disposta a revelar os horrores da ditadura, o lector coñece a crónica do acontecido no Pozo de Zañartú. Enríquez, xornalista de formación, xoga a crear un relato ‘ficcionalizado’, pois en realidade non ocorreu, pero podería.

“Creo que ser periodista me ayuda porque sé cómo es una escritura que semeja lo real, una forma de escribir que hace que el lector confíe en que eso es cierto. El periodismo es un estilo de verdad, por eso tan fácil hacerlo falso porque hay una manera de que algo parezca verosímil”, declarou a escritora para o medio arxentino Página/12. Eu creo entender a Enríquez, dende a miña humilde experiencia. Se algo aprendín da produción xornalística foi a amosar a través da escrita a convicción que (penso) que é moito máis difícil de conseguir coa palabra oral.

---

A gañadora non só dun Premio Nóbel, senón tamén do Pulitzer, Toni Morrison, explicaba nunha entrevista de 1977 o seu proceso de escrita.

“Non se pode estar permanentemente centrada na crise. Precisas do amor, da maxia…”.

Aínda así, como autora afroamericana, recoñecía o seu rol como testemuña das cousas que acontecían e había que contar. Como Enríquez, Morrison contou os horrores da realidade, pero deixou espazo para a fantasía nas súas páxinas. Podes ver a entrevista completa nesta canle de Youtube que che recomendo encarecidamente:

Recomendacións da semana

• O espazo de intervención cultural da UDC da Escola Normal acolle coloquios, exposicións e outras actividades e por sorte para os que non puidemos achegarnos aínda, tamén comparten gran parte do seu traballo online.

Acaban de clausurar a mostra A Galicia deseñada, co foco nos deseñadores gráficos galegos: https://www.udc.es/gl/cultura/ Proximamente publicarase un catálogo, da man de Jesús Mariñán, para ver a que andan os deseñadores galegos: https://mobile.twitter.com/desescribir/status/1615013695267930115

Chámame a atención o masculinizado que semella estar o deseño gráfico galego, ou polo menos son homes os que coñezo e os que nos visitaron na Facultade de Comunicación durante a carreira. En La Voz, por exemplo, a sección de infografistas é maioritariamente feminina.

Artur Galocha (Lugo, 1983) é unha desas persoas creativas e con talento ás que custa inscribir nun ou outro campo. Se tivese que chamarlle algo, guiaríame pola súa páxina web, máis ca nada porque é onde se describe el mesmo: graduouse na Facultade de Ciencias da Comunicación da USC e é un recoñecido infografista. Actualmente traballa para The Washington Post como infografista. Tamén puxa polos seus homólogos galegos para levar o talento da terra a outros lugares. Aquí, por exemplo, traballou co coruñés Álvaro Valiño: https://www.washingtonpost.com/nation/interactive/2022/gun-deaths-per-year-usa/

• Mi año de descanso y relajación, de Ottesa Moshfegh (Alfaguara, 2019). Esta auto-ficción contemporánea toca de preto. É sucia, cruel, divertida. Recórdame a estar fóra da casa, á pandemia, ás emocións que experimentei durante uns meses concretos e á necesidade de ter expectativas e persoas que puxen por un. Ao mesmo tempo, enfadoume a autocompaixón que desbordan as páxinas de Moshfegh. Lina hai dous anos e volveume á cabeza agora polo que estiven comentando nesta carta.

  Cada vez que me despertaba, de día o de noche, me arrastraba por el luminoso vestíbulo de mármol de mi edificio y subía por la calle y doblaba la esquina donde había un colmado que no cerraba nunca. Me pedía dos cafés grandes con leche y seis de azúcar cada uno, me tomaba de un trago el primero en el ascensor de regreso a casa y luego a sorbos el segundo, despacio, mientras veía películas y comía galletitas saladas con formas de animales y tomaba trazodona y zolpidem y Nembutal hasta que volvía a dormirme. Así perdía la noción del tiempo. Pasaban los días. Las semanas. Unos cuantos meses. Cuando me acordaba, pedía comida al tailandés de enfrente o una ensalada de atún a la cafetería de la Primera Avenida. Me despertaba y me encontraba en el móvil mensajes de voz de peluquerías o spas confirmando citas que había reservado mientras estaba dormida. Llamaba siempre para cancelarlas, y odiaba hacerlo porque odiaba hablar con la gente.

  Al principio, venían a recoger la ropa sucia y a dejarme ropa limpia una vez a la semana. Para mí era un consuelo escuchar el crujido de las bolsas de plástico rotas entrando por las ventanas del salón. Me gustaba sentir las bocanadas de olor a ropa limpia mientras me quedaba frita en el sofá. Pero, después de un tiempo, era demasiada molestia juntar toda la ropa sucia y meterla en la bolsa de la colada. Y el ruido de mi propia lavadora y secadora me afectaba mientras dormía. Así que empecé a tirar las bragas sucias. Las viejas, de todas formas, me recordaban a Trevor. Durante un tiempo, aparecía en el correo lencería de mal gusto de Victoria’s Secret, tangas de color fucsia o verde lima con volantitos y picardías y negligés, todas empaquetadas en bolsitas de plástico. Metía las bolsitas de plástico en el armario e iba sin bragas. Llegaba algún que otro paquete de Barneys o Saks con pijamas de hombre y otras cosas que no recordaba haber encargado, calcetines de cachemir, camisetas con diseños, vaqueros de marca. Me duchaba una vez a la semana como mucho. Dejé de depilarme las cejas, dejé de decolorarme, de hacerme la cera, de cepillarme el pelo. Nada de hidratante ni de exfoliante. Nada de afeitarme las piernas. Rara vez salía del apartamento.

  Suxestionada, tirei coas píldoras que tomaba antes de durmir e cada noite descubríame soñando con historias elaboradas e creativas. Non caía nun soño narcotizado, no espazo baleiro que me deixaba indiferente ao espertar: soñaba con trens, con illas, inventaba personaxes e viaxaba por países que descoñecía. Tiñan banda sonora e repetíanse moito a cor verde e os grandes bosques. As historias tiñas ás veces un final tan redondo, tan bonito, que as rebobinaba varias veces na cabeza antes de erguerme.

  Como dixo a divulgadora en Un libro, una casa e lingüista arxentina, Camila Mermet, “Todo habla de amor, hasta lo que pretende no hacerlo”. Como consello, se te suxestionas son facilidade ou estás animicamente mal, non creo que debas lelo agora mesmo. Mellor mira Emily in Paris.

Cos mellores desexos,

Gala