A vida é a infancia ou número #12
Medrei coa crenza de que o normal era ser a personaxe secundaria nas historias, pois a central estaba reservada para o home: o destino era anoar e desanoar fíos coma Penélope
En definitiva, os veráns de pequena foron épocas bonitas e pacíficas, como debe de ser a infancia (con ou sen viaxes), e aínda que eu era unha nena con tendencia á introspección e a sentirme triste sen motivo, nunca deixei de apreciar os momentos que pasei soa. Con certeza, axudáronme a ter un autocoñecemento e unha convivencia comigo mesma que conservo aínda hoxe.
“Mi infancia son recuerdos de un patio de Sevilla,
y un huerto claro donde madura el limonero”
Comeza así Retrato, un dos poemas máis célebres de Antonio Machado. Son versos tremendamente luminosos, sensoriais e vitais. Cando lin Campos de Castilla para a materia de Lengua y Literatura de Bacharelato recordo o enorme contraste entre as estrofas de infancia e as palabras e imaxes mentais de Castela dende o momento no que parte cara Soria (Mi juventud, veinte años en tierras de Castilla). Alude ao ermo, a esterilidade, a unha cor que imaxino parduzca.
Machado escribía para adultos, pero eu estou convencida de que a maioría das escritoras, ilustradoras e outras traballadoras dedicadas ao público infantil manteñen unha sensibilidade semellante á que eu gardo, como gardaba Machado, cara a infancia. Ao final, quen escriben para as crianzas están pensando á súa vez nas nenas que foron. E hai que facer esa distinción especial: os recordos visuais, táctiles e olfactivos, as sensacións que experimentamos nos nosos primeiros anos, seguirán con nós toda a vida.
Porén, teñen especial pregnancia para nós ese boneco co que durmiamos, o lugar onde pasamos repetidas vacacións de verán ou as mestras dos primeiros cursos da escola. Para ben ou para mal, estes elementos deixan en nós unha pegada, ás máis das veces imborrábel.
Volvendo a estes días de baleirar o cuarto e avanzar no traballo de fin de máster, en xuño de 2019, por estas alturas, atopábame nunha situación semellante. Remataba un curso fóra e tiña maletas que preparar. Entre caixas de Seur e noites de Santos Populares na Alfama, escribín no meu diario durante unha excursión a Setúbal:
“Ayer volví a encontrarme por casualidad con una canción de 2001 llamada Island in the sun que no escuchaba desde hace años, puede que una década. El reencuentro parece todavía más señalado ahora que termina el que considero mi verano más largo hasta la fecha, y empieza otro de esos a los que estoy más habituada. Cuando escuché los primeros acordes, me trasladé a un mes de julio de la infancia, podría ser cualquiera entre los ocho y los once años.
Recordé la forma y el tacto y la disposición rudimentaria de los botones de mi pequeño mp4 blanco, que era de los pocos objetos que me conferían cierta autonomía. Paradójicamente, apenas tendría diez canciones que alguien (desde luego yo no) había descargado por mí. Todavía hago eso: delegar en otros lo que no quiero aprender a hacer por mí misma. Y una de las canciones era ésta, que aunque yo solo lo intuía, hablaba de las vacaciones, del sol, del mar. De no saber expresar las sensaciones, pero para eso está el verano, para conformarse con sentirlas. Del impulso instintivo de huida, porque es verano y es casi obligado para saberse viva.
Y en mi cabeza de entre ocho y once años se reproducía la misma imagen que escucho ahora. Cerraba los párpados al sol y con el mundo teñido de sepia, pensaba en cómo serían los veranos de los otros, o si yo fuese otra, mientras me venían esas sensaciones que más tarde aprendí a identificar.
Ahora tengo mi autonomía en más objetos y me encuentro viviendo en un verano extenso. Pienso en los de la infancia como días sepia, largos y solitarios, y estoy contenta porque mi niña de entre ocho y once años está a salvo con sus sensaciones que no entiende, pero que nunca, nunca, van a ser tristes.”
Nesa entrada de diario refírome a cando era xa algo maior, e non falo exactamente un produto musical para nenos e nenas, mais para afondar neste concepto de pregnancia que me interesa, poño por caso os libros da editora Kalandraka. Estas publicacións fermosas son inesquecibles para a maioría das crianzas. Non só se debe á calidade da selección dos contos, senón tamén ás edicións tan coidadas e ás delicadísimas ilustracións que acompañan as historias.
Estou segura de que todos e todas lembramos a toupiña, o coelliño branco, a cebra Camila, a Martiño que foi mexar na noite de reis… E son tan importantes os ilustradores como os escritores no proceso de elaboración dun conto infantil. Non me vexo capacitada para dar leccións de pedagoxía, pero as cousas de crianzas (e de non tan crianzas) éntranos polos ollos e quédanos ben marcadas nos miolos grazas a isto, e non é unha vergoña admitilo. Xa chegará o momento de ler e de gozar por vontade propia doutras capacidades: todas elas son compatibles. Por exemplo, é imposible non asociar as obras de Roald Dahl cos debuxos do marabilloso Quentin Blake.
O tratamento da infancia
Como dixen antes, os produtos para a infancia ten sentido que sexan feitos cunha atención especial e que estean adaptados ao seu público. Aínda así, non penso que haxa que infantilizar a infancia, se ten algún sentido a expresión, nin tampouco pecar de poñerse demasiado seria coas crianzas.
É difícil, pero como diría miña amiga Sofi, para todo hai que buscar a aura mediocritas. Así que baseándome nun eido que me interesa e do que me gusta saber máis, sinto que a maioría das noticias en torno á infancia que lemos, vemos ou oímos a diario teñen un enfoque negativo. As noticias deste tipo adoitan aparecer na sección de Sociedade, unha especialización xornalística que acostuma a ser das que máis páxinas ocupa nun diario, despois de Economía e Política.
Malia a importancia que debera ter no xornalismo de tipo social atender aos colectivos vulnerables (considero á xuventude, á adolescencia e á infancia como tal), é certo que adoita facerse vitimizando e mesmo atribuíndolles características negativas. Poucos produtos xornalísticos valoran sequera a idea de procurar fórmulas de rigor e calidade para o público máis novo; coñezo algúns casos pero ningún en territorio español.
Por que nunca se escribe para nenas e nenos máis ca ficción?
Indagando un chisco, dei cun diario alemán, Der Spiegel, que ten unha sección pioneira adaptada ás crianzas, para que atopen no xornal un espazo onde informarse, educarse, onde se preocupen de coidar as súas inquedanzas. Mesmo hai entrevistas, en absoluto ridículas, feitas para o público infantil.
En xeral, xa dende un punto de vista meramente práctico, penso que o xornalismo esquece unha cousa: que os nenos e as nenas de hoxe conformarán o target do futuro.
Voltar á infancia
Unha película que de moi noviña me fixo ver miña nai foi Citizen Kane. Teño moita sorte coa miña nai, unha persoa intelixente e nada vaidosa, que de maneira natural continúa a ensinarme cousas mesmo nas conversas máis insubstanciais.
Lembro que eu tiña deberes ou algún tipo de control ao día seguinte, pero esa tarde mamá chamoume, sentamos xuntas no salón e mandoume manter a atención, cousa que non sempre me foi doada, dende o principio de Citizen Kane. Nunca xamais eu perdera unha tarde diante da tele cando tiña algo do colexio por facer, por iso me quedou gravado como un recordo especial. Ao final, pagou a pena descubrir unha obra mestra do cinema en lugar de resolver os problemas do caderno Rubio. A primeira escena resulta xa reveladora para o resto do filme.
Orson Welles comezou de moi noviño no mundo do espectáculo. Era multidisciplinar, unha mente brillante e adaptada aos tempos. Unha vez desbota a súa idea orixinal de ser artista pictórico comeza a súa carreira como actor. Con só 26 anos asina un contrato sen precedente coa RKO Radio Pictures Films, unha das mayors daquel entón, para escribir, producir, dirixir e protagonizar un filme.
Vou facer un spoiler, pero sobreentendo que todo o mundo viu algunha vez Citizen Kane. A película foi un fracaso a nivel comercial, malia estar entre as primeiras en todas as clasificacións dos mellores filmes da historia do cinema. Quizais o estilo narrativo, lento e escuro, sen grandes artificios, non tivo boa acollida nun público afeito á espectacularidade da época dourada do cine, cando xa existía a cor nas longametraxes, fenómeno que Welles decidiu obviar. A quen non lle emociona o último pousado da cámara sobre a zorra da infancia de Kane, o único xoguete de nenez entre as cousas acumuladas nunha vida de riqueza e éxito? Sen necesidade de palabras, cunha puntería impecable, o espectador entende que rosebud é a infancia arrebatada.
Estamos falando dunha obra histórica do cinema, pero Welles xa impactara o público anos antes, en 1938, cun suceso anecdótico que estudamos (ou mellor dito, apenas mencionamos, na materia de Comunicación Radiofónica) en Xornalismo. Por aquel entón, un novísimo Welles locutaba nun programa de radio titulado On air, na emisora americana CBS.
En outubro de 1938, cunha mistura entre espectáculo, radio teatro e noticiario, a lectura teatralizada en vivo da novela de H. G. Wells, La guerra de los mundos, consegue que milleiros de persoas saian ás rúas pensando que realmente estaba a acontecer unha invasión alieníxena. Considérase este un dos maiores fake news da historia do xornalismo. Para min é unha mostra máis da orixinalidade dun home brillante, irónico e talentoso que non tiña medo a realizar unha performance en directo nun espazo “serio”.
Está dispoñible o broadcasting orixal completo aquí, onde poderás comprobar que ao comezo se advirte de que se trata dunha ficción, aínda que ninguén pareceu darse conta: https://www.youtube.com/watch?v=nUsq3fLobxw
Recomendacións da semana
Corrente Cultural é unha serie de exposicións que percorrerán distintos concellos galegos este verán. Todas as provincias terán a oportunidade de gozar de maneira gratuíta das exposicións da colección permanente de Afundación, tales como Castelao Grafista, Fillos do océano ou A arte do gravado: de Picasso a Barceló. Para máis información sobre datas e localizacións, déixoche este enlace: https://www.afundacion.org/es/cultura/corriente-cultural
O vixía no centeo, de J. D. Salinger (Xerais). Igual cás novelas de Herman Hesse con Siddharta, Neira Vilas con Memorias dun neno labrego, Miguel Delibes con El camino ou Golding con El señor de las moscas, Salinger é dos poucos autores adultos que consegue facer con éxito unha aproximación psicolóxica e honesta aos seus protagonistas mozos.
Coa excepción de Siddharta, estes títulos gardan unha semellanza: son novelas existenciais, que datan das décadas dos 50 aos case 60. Así pois, todas teñen un pouso de pesimismo á vez que retratan a adolescencia e as súas sensacións contraditorias, por momentos febrís, como ninguén o fixera antes... porque ninguén prestara atención aos adolescentes antes.
O vixía no centeo é posiblemente un dos libros nos que máis entendín ao protagonista. Teñas a idade que teñas, este clásico da narrativa de mediados de século logra lanzarte con raiba ao corazón desa personaxe autodestrutiva, mediante unha interpretación hiperbólica do proceso de madurar e de caer de forma abrupta no mundo adulto.
Relatos de lo inesperado, de Roald Dahl (Anagrama). Este libro recomendoumo un amigo que sabe coma ninguén sobre literatura. Lonxe do que poida parecer, son relatos para adultos (non da forma que pensas) porque todos teñen un compoñente tétrico e escabroso, algúns mesmo poderíanse clasificar de contos de terror. En calquera caso, todos comparten a escritura limpa, pulida e brillante do autor que soubo tratar ás crianzas como persoas e non como “seres en proceso”. El contounos a vida tal e como é, mais cunha pinga de maxia.
A min Roald Dahl resúltame fascinante, tanto pola súa vida como pola súa obra. En Matilda e en El Gran Gigante Bonachón métese na pel dunha meniña, cousa que non adoitan facer os escritores. Cando buscan unha personaxe protagonista para unha historia infantil, sóese escoller un varón como representación do normal, do neutral. As mulleres teñen outro papel distinto que coñecemos ben, e isto vese dende o que lemos de crianzas.
Por sorte, deixando a un lado o lavado de cara que poida estar detrás de todo isto, hai unha popular corrente de películas de Disney que aposta pola diversidade, poñendo na súa contra sistematicamente a certos sectores da dereita. O certo é que, sen ser eu racializada, nin da comunidade LGTB, simplemente sendo unha muller cisxénero, dende pequena tiven a sensación de que a maior parte das películas e dos contos que lía ofrecían unha perspectiva masculina, a través dos protagonistas varóns, brancos e heterosexuais. No caso de se tratar dunha protagonista feminina, daquela pasábase a considerar un produto feito para nenas co que os rapaces non tiñan doado identificarse. Pode que esa mirada masculina á que estaban afeitos os levara á baixa tolerancia doutras.
O caso é que medrei, supoño que como moitas, coa crenza de que o normal era ser a personaxe secundaria das historias, pois o papel central estaba reservado para o home: o destino era anoar e desanoar fíos coma Penélope. Así que grazas, Roald Dahl, por naturalizar que as mulleres fagamos cousas.
Como a maior parte dos nenos que viven en orfanatos, Dahl non tivo unha infancia feliz. Nunha biografía súa lin que un dos intres que recordaba con máis cariño foi cando probou por primeira vez o chocolate que unha fábrica agasallou ás rapazas e rapaces do centro. Todo parece indicar que Charlie e a fábrica de chocolate é unha volta á infancia, aínda que a infancia fose só un intre.
E con isto finalizo a carta por hoxe. Grazas coma sempre polo tempo! Espero que che interesase, e se queres facer calquera contribución, xa sabes como falarme. Que teñas unha boa semana. Lémonos en dúas e dende a casa.
Gala.