Híper violencia ou Número #10
Vivo no barrio do Raval, na rúa que teoricamente acumula máis roubos de toda Barcelona. Por sorte, non percibín nunca un clima hostil nin presenciei episodio algún de violencia explícita, pero non podo evitar ter medo cando escoito discusións. A violencia está aí, latente.
Son frecuentes as pelexas e os berros, sobre todo polas noites. Sorpréndome coa capacidade dos veciños para afacerse ao ambiente, para amosar certa indiferenza; eu escoito dende o meu edificio a unha parella que discute noutro idioma e non é a primeira vez que estou pendente por se houbese que chamar a policía.
A violencia acompáñanos de sempre, pero nalgúns sitios parece máis endémica ca noutros. Non sei se é o termo correcto, endémica. Creo que ten máis ca ver con intereses de tipo económico e político que prevalecen sobre a vida e a seguridade da maioría das persoas.
A min resúltame impensable habitar unha cidade na que un transeúnte calquera, un usuario do metro, quen sexa, poda ser propietario dunha arma de fogo. Como pode a xente dun país como os EEUU vivir coñecendo a laxitude da lexislación neste eido?
É síntoma evidente dunha sociedade enferma de soidade e de odio que un adolescente facilmente consiga acceso a armas de fogo e se dirixa a aquel lugar no que foi infeliz coa intención de sementar a dor e o terror.
Cando quedamos impresionados con noticias como a do tiroteo na escola de Uvalde, en Texas, adoitamos facer dúas cousas: primeiro, asombrarnos con que aconteza algo así. Despois, tragar co que a televisión nos di sobre o "lobo solitario" que decidiu matar a nenos de dez anos ou menos.
Aínda non sei ben por que, pero en El País estiven lendo sobre a familia do asasino adolescente Salvador Ramos, sobre as dificultades económicas, o seu traballo nun restaurante de comida rápida... Detalles da vida dunha persoa que non son trascendentes como para facelos noticiables, en definitiva. Achegarnos á vida dun asasino evoca sensacións incómodas, xenéranos unha curiosidade morbosa, porque a psicoloxía dun individuo así é material de novela negra. Pero a difusión dese tipo de detalles só a entendo para construir un relato de ficción, e as noticias deben alonxarse o máximo posible dela.
Pasados os días de rigor para que as imaxes estean ben almacenadas na nosa retina, dáse paso a informacións de tipo privado que pibotan arredor do 'suceso'. Comezan entón os debates máis aló de esixencias ás organizacións gubernamentais, argumentos que personalizan en exceso e esquecen que non existe tal cousa como os casos illados, que a violencia armada está instaurada nese país, e esta agrávase cando vai da man da soidade, do sufrimento e da falta de expectativas. Que non se trata dun só rapaz, que son incontables os mozos nesta situación e isto é un perigo e unha tristura.
Se ben existen persoas sumidas nunha profunda apatía vital e porén hostís ao resto, esta é unha explicación simple. Está estendido o mito do lobo solitario a quen a vida tratou mal, que paga o seu sufrimento cos inocentes.
É este un relato que cala moito e gusta máis na gran industria cinematográfica, pois aproveita para recrearse nas escenas cruentas, que nos libros non poden explicitarse tanto. Instaurouse o pasado século un novo xénero, o da híper violencia, e en termos xerais gústanos a simplificación porque tranquiliza, porque permite claramente dilucidar o ben e o mal. Por iso pensamos que os motivos dunha persoa que exerce a violencia gratuíta poden explicarse dunha forma rápida .
Non existe tal cousa como os casos illados; a violencia armada está instaurada nese país, e agrávase cando vai da man da soidade, do sufrimento e da falta de expectativas
No relato simple quedaron directores como James Watkins con Eden Lake, todo un éxito comercial protagonizado por Michael Fassbender. É un thriller trepidante que recomendo, pero está cheo de preconceitos sobre os 'chavs', como se denomina de forma pexorativa ás persoas de clase baixa do Reino Unido.
Algo semellante intentou emular o director madrileño Rodrigo Sorogoyen nesta edición do Festival de Cannes. Moi lonxe da galardoada e sensible O que arde de Oliver Laxe (quizais porque para respectar aos galegos teñen que dirixir rexedores galegos, como coas mulleres), a única representación nosa que houbo este ano foi grotesca e malintencionada, como ben explicaba o crítico Jose Luis Losa neste artigo:
A historia está baseada ou toma como referencia un suceso real acontecido na aldea de Santaoalla, en Petín, Ourense. Este tivo lugar no ano 2010, cando unha familia que levaba toda a vida vivindo soa na aldea coñeceu aos seus novos veciños, unha parella de neerlandeses que tiña intención de abrir na zona unha pequena escola rural.
A enemizade comezou por causa das terras comunais que a familia autóctona, a de Julio e Juan Carlos Rodríguez, non desexaba compartir. Ambos os dous irmáns acabaron por asasinar ao neerlandés Martin Verfondern e esconder o seu corpo nunha paraxe recóndita. Pasaron moitos meses ata que un helicóptero deu co cadáver.
Esta situación atípica e case irreal na que habitantes dunha remota e tranquila aldea son capaces de asasinar a un veciño para obter beneficios económicos é entendible que atraia a un director de cine como Sorogoyen, igual ca tantos autores se basearon en crimes e sucesos escabrosos reais.
A importancia do tratamento do que se conta e das persoas que aparecen no relato é vital sempre. Non fai falla ter estudado Xornalismo para saber isto. Por exemplo, eu acórdome acotío dun dos Cuentos de Navidad y Reyes de Emilia Pardo Bazán, que lin hai varios anos e seica está baseado nunha noticia que se publicou na prensa coruñesa. A autora indagou moito nos detalles e baseouse na situación da muller que perpetrou o crime para ofrecer esa mirada comprensiva que non fora quén de dar a prensa.
Trataba dunha muller pobrísima, nai viúva con varios nenos pequenos e desempregada, que asasinou aos fillos despois de darlles unha boa cea. Usara todos os seus aforros para darlles ese último manxar. Impactárame moito o relato e a tenrura coa que a escritora describía como a nai arroupara as crianzas despois de cear e agardara a que quedasen durmidos para posteriormente asfixialos coas almofadas.
A violencia era un tema recorrente na literatura de Pardo Bazán, pero non me gusta quedar con Los pazos de Ulloa, senón co seu lado máis cercano: as historias de ficción que obtiña da propia realidade que lía e que presenciaba. Gústame lembrar os casos nos que un autor ou autora tenta poñerse no lugar daquel co que a opinión pública non adoita empatizar. É un exercicio difícil e esixe moita implicación.
Volvendo a tempos máis recentes, en La Voz de Galicia, no 2019, retomaban así o caso de Santaoalla, facendo a seguinte descrición dun dos dous asasinos:
"Se acogió al derecho a no declarar. Según la defensa, tiene la edad mental de un niño de siete años y es incapaz de elaborar planes. Según la Fiscalía, padece un retraso mental leve, pero entiende la diferencia entre el bien y el mal".
Terror no rural dos EEUU
Pasando de Galicia ao interior dos EEUU outra vez, sempre me gustou o cadro American Gothic, do pintor Grant Wood. Paréceme unha obra asequible para todos os ollos, mesmo das crianzas, pois non propón nada novo e resultábame ata cómico de pequena.
Aquelas caras lánguidas, a casa ao fondo, as ferramentas que simbolizan a división do traballo, forman parte do imaxinario colectivo sobre o interior dos Estados Unidos, escenario de tantas novelas e tantas películas.
Un caso dalgún modo semellante ao crime de Santaoalla foi do da familia Clutter, en Kansas, nos anos cincuenta.
Lonxe de simplificacións, moi documentado e coidado foi o tratamento dos criminais Hickock e Smith na primeira novela de non-ficción de Truman Capote. Como moito tempo atrás fixera Víctor Hugo en Les miserables, o americano intentou situar ao lector lonxe da súa atalaia e da perspectiva habitual acerca das persoas que cometeron un delito.
Corrían os anos cincuenta cando o ultracoñecido Capote comezou a escribir In cold blood, obra que lle supuxo especial esforzo e esgotamento e que tardou sete anos en publicar. Foi todo un best seller, sobre todo para a época, na que a produción e distribución editorial non estaba tan masificada: recadou máis de 6 millóns de dólares americanos daquel entón.
O autor de Breakfast in Tiffanny's non foi nunca xornalista, pero eran os anos fundacionais do New American Journalism, de Guy Talese e de Norman Mailer, e gañou a pulso un oco no podio dos grandes cronistas e ensaístas ao se sumerxer nun caso que conmocionou a toda a sociedade norteamericana: o asasinato da familia Clutter, granxeiros da pequena vila de Holcomb, en Kansas.
Revisitando (en Google, non doutra forma máis complicada) artigos da época para ver o tratamento que facían do crime, todos coincidían en que a dos Clutter era unha boa familia cristiá que asistía regularmente a misa, era humilde e traballadora, tiña moitos fillos e mantiña unha moi boa relación coa veciñanza e máis coa parroquia. Gusta moito esa revictimización na prensa, exceptuando algúns casos. A sociedade estadounidense estaba en estado de shock: o modelo de familia ideal era violentado na tranquilidade da súa propia casa, da súa propiedade, e todos os membros da familia resultaran asasinados sen motivo aparente.
Eses xogos de contraposición do "bo" e o "malo" continúan vixentes no xornalismo actual como unha maneira de captar a atención da audiencia ou de suscitar curiosidade. Eu chamaríao morbo, sinxelamente. Máis adiante falarei do mesmo recurso no cinema, onde penso que pode haber máis debate e menos "rigor" ou deber de contención.
Nun caso así, é evidente que se tratou, como dixo Capote, dunha matanza a sangue frío e sen cuestionamentos, pero o autor sentiu a necesidade de afondar na vida dos asasinos, Hickock e Smith (os dous exconvictos), para dalgún xeito expoñer os erros do sistema carcerario estadounidense. Capote narrou os acontecementos nun relato afastado da mera presentación factual. Foi moi criticado por vender como non-ficción (é o primeiro expoñente deste xénero na historia da Literatura) o que pasou a se converter nunha novela con diálogos e escenas completamente inventadas polo autor.
A contraposición do "bo" e o "malo" continúa vixente no xornalismo actual como unha maneira de captar a atención da audiencia ou de suscitar curiosidade
A min o que máis me fascina é a capacidade coa que Capote expón os feitos e ao mesmo tempo nega todo aquilo que parece unha evidencia. O escritor de Nova Orleáns puxo especial esmero en describir a psicoloxía e o pasado de Perry Smith. Ambos os dous acusados foron condenados a morrer na forca tras a sentencia, así que non sei quen tivo o verdadeiro sangue frío chegados a este punto da historia. Acabo este parágrafo recordando que en 27 estados do país máis libre do mundo
continúa en vixencia a pena capital.
O gusto polo sórdido
A oportunidade que ofrece o cinema para amosar a crueldade do mundo e a miseria humana non lle é allea á telerrealidade, nin ás noticias, nin á política, nin ao cinema. Este último é quen con maior liberdade, amparado sempre na creación artística, pode abusar da violencia.
Para min leva sendo moito tempo evidente, por exemplo, o disfrute por parte dos directores (homes) á hora de recrearse en escenas de violencia sexual, sempre contra as mulleres.
Hitchcock comezaba co seu aplaudido filme Frenesí (1972) unha nova época para o cinema, afastado do seu xénero de terror habitual. Deses mesmos anos é The Clockwork orange (1971), feita expresamente para causar desagrado e noxo no espectador. Creo que o desagrado e o noxo e mesmo a violencia non teñen por que ser malos no cinema se responden a unha ficción ou a unha liberación, como se enfoca Relatos salvajes (2014). Con isto non quero dicir que non haxa que amosar que efectivamente a violencia no mundo é gratuíta e sensentido. Existe e polo tanto é unha realidade que se debe retratar, como os crimes raciais, as violacións, a aporofobia extrema. Pero unha escena de 10 minutos de violación explícita, durísima e angustiosa de Monica Bellucci nun paso subterráneo e baixo unha luz vermella non só é innecesaria, senón que resulta sospeitosa e merece canto menos a análise e a crítica do seu público. Entendo a intencionalidade e a transgresión de violentar artisticamente e físicamente á icona sexual do momento, pero resulta unha escena tan dura que unha a vive como propia. Falo do filme de Gaspar Noé, Irreversible (2002).
E de agasallo, este é un fragmento do guion de Frenesí, de Alfred Hitchcock:
-Agente: El hombre que asesina a esas mujeres es un criminal, un psicópata sexual y la ley no sabe cómo tratarlos. Supongo que podríamos llamarlos inadaptados sociales. (dirigiéndose a la camarera). Hablamos del asesino de la corbata, deberías tener cuidado.
-Camarera: Primero las viola ¿verdad?
-Agente: Si, me parece que si. ¡Todo lo malo tiene un lado positivo! (se ríe). Ya no tenemos asesinatos sexuales interesantes y es bueno para el turismo. Los extranjeros quieren ver Londres con niebla, taxis bonitos y prostitutas descuartizadas, ¿no crees?
Por que non se nos ocorre que un home poida sufrir esta violencia sexual ante a cámara? Interesa menos? Entón é preocupante que os ollos estean máis afeitos ou desexosos de ver a mulleres sufrindo abusos. Ou pode que o home violado por unha muller nos pareza inimaxinable, como o mangallón de Javier Bardem na adaptación ao cine de El amor en los tiempos del cólera, que é case irrisoria porque nos parece imposible.
Recomendacións da semana
Para finalizar, déixoche un par de recomendacións, unha lectura e unha película, que teñen que ver co asunto de hoxe e que fan a unha reflexionar.
El ciudadano ilustre (2016), unha traxicomedia de Mariano Cohn e Gastón Duprat sobre volver ao lugar odiado no que un medrou. Coprodución española e arxentina, gañou distintas distincións nos Premio Goya, no Festival de La Habana e no Festival de Venecia. Trata sobre os lugares nos que os valores son inamovíbeis, igual cá xente que os habita. O recén galardoado co Nóbel de Literatura (Óscar Martínez) decide volver explorar as súas raíces na vila de Salas, no interior da Arxentina, e a tensión non fai máis ca resaltar as diferenzas entre el e os veciños que o viron crecer. Non dou máis pistas.
Se tes interese en vela, está en Netflix agora mesmo e recoméndocha con fervor.
Ante el dolor de los demás (2003), de Susan Sontag. Un ensaio esencial sobre a representación das guerras na historia da arte e nos medios de comunicación, dende os campos de concentración nazis, a guerra de Bosnia ou o 11S. Aprendín moito de Sontag, e leras antes ou non Sobre a fotografía, recomendo este título para repensar as imaxes que ves dende a empatía e nunca dende a indiferenza.
Nada máis pola miña parte, espero que esta carta fose do teu interese, e calquera suxestión ou comentario son sempre ben recibidos, escríbalos para ben ou para mal! Grazas unha vez máis por me ler e agardo que este mes veña cargado de cousas boas, lémonos en breves.
Gala.