A política dos corpos
Unha mañá en Miami, unha actriz ofrece un espectáculo propio dunha novela de Eduardo Mendoza. Dáme pé a falar de mulleres espontaneadas, da maternidade e das Feiras do Libro, que xa teñen calendario
Non sei cando enviarei esta carta, pero espero que sexa do teu interese e que se entenda ben. Teño o costume de non volver ler o que escribo, como se dun pudor repentino se tratase, e o outro día ocorréuseme reabrir unha carta e morrer coa vergonza. Aquí estamos de andar por casa, pero comunicar comporta unha responsabilidade. O certo é que moitas veces escribo dende o teléfono e nótase.
Hoxe fágoo dende o sofá dunha peluquería de Amboaxe, é Martes Santo e está ateigada de xente con ganas dun cambio de aspecto igual ca min. Teño diante unha revista, o último número do ¡Hola!, e creo que identificarás enseguida de que vou falar.
Unha calorosa mañá de primavera, aínda que con certeza Miami goza de altas temperaturas todo o ano, unha actriz española ofrecía un espectáculo propio dunha novela de Eduardo Mendoza. Pero desta vez non era un extraterrestre paseando pola Rambla como en Sin noticias de Gurb, non. A famosa en cuestión saía dun hospital privado da cidade americana nunha cadeira de rodas e cunha recén nacida no colo: a actuación máis auténtica da súa carreira, se me apuras.
Os medios de todo o mundo -a maioría sen preocuparse sequera por saber quen é a actriz, nin falta que fai- non tardaron en facerse eco da noticia, e algúns xornalistas intrépidos aventuráronse a barallar as opcións máis rocambolescas. Por algún motivo, Telemadrid reuniuse e tomou a decisión de titular algo así como “Fulanita da a luz en Miami tras llevar su embarazo con absoluta discreción”. Próximo ao realismo máxico, sabendo a súa idade e acabando de vela dar as campanadas en TVE. Pouco despois modificaron o titular e ela confirmou que acababa de ser avoa, porque nai xa é.
A noticia, que chegou aos corredores do Congreso, fíxome pensar sobre a maternidade, sobre o papel que desenvolve no embarazo por substitución o corpo da muller ou da persoa xestante. Tampouco sei de bioética, pero debemos empezar por pensar nos corpos como algo máis ca un contedor, pois pertencen a seres humanos e iso vai primeiro, a vida que existe, fronte a que pode chegar a existir.
Penso que é necesario empatizar coa protagonista da noticia perante os ataques que leva recibidos polas redes. Coma ela, que chora o falecemento dun fillo, moitas mulleres sofren por non poder ser nais cando era esta a súa vontade. Pero que esa dor sexa comprensible non escusa valerse da vulnerabilidade económica allea. Non vou facer máis mención ao asunto vergonzoso que reabriu o debate — debería ir xa socavando — da xestación subrogada. O meu papel aquí ha de ser o de mediadora e non tanto o de opinadora da actualidade, pero gústame ofrecerche o que sei e os recursos dos que dispoño.
Velaquí unha das Cousas de Castelao, que teño sempre presente pola sensibilidade coa que nos achega á historia de doña Micaela. Tendo en conta a época, e que tamén se trata dunha muller con poder económico, quizais outro autor o trataría como un asunto irrisorio, menor e doméstico. Castelao, pola contra, non só refuta con humor o que dirán, senón que consegue poñerse na pel de moitas:
A pouco de casar doña Micaela comenzóu a facer camisiñas; mais a súa ilusión abatéuse de súpeto e con bágoas nos ollos metéu nun frasco de augardente o froito merado dos seus amores.
Doña Micaela escribéu nun papeliño: Adolfo, 12 de maio de 1887. Pegóu o papeliño no frasco e dispóis de bicalo tristemente gardóuno no armario das sabáns de liño.
Non vos riades, porque o conto é triste.
Aínda non decorreran catro meses e doña Micaela comenzóu a traballar novamente nas camisiñas. A boa fidalga regalábase cavilando no herdeiro que xa estaba en camiño do mundo, e por segunda vez doña Micaela ollóu murchas as súas ilusións de nai, e con fonda tristura metéu en augardente o novo froito dos seus amores.
Doña Micaela escribéu: Rosa, 7 de Xaneiro de 1888.
Pegóu o papeliño no frasco e moi amargurada gardóuno no armario das sabáns de liño.
Non vos riades, porque o conto é triste.
A probe señora choróu tres veces máis e metéu en outros tantos frascos de augardente un Pedro, un Ramón e unha Alicia.
Non vos riades.
A boa fidalga decatóuse de que non aloumiñaría endexamáis un fillo verdadeiro e cos seus grandes azos maternáes adicóu a vida enteira ao coidado garimoso dos frascos de augardente. ¡Triste vida!
Non; non vos riades, porque o caso é triste.
Cando unha fanada ilusión cumplía anos doña Micaela remudáballe o augardente. Todos os días bicaba os frascos e arrombaba os laciños de seda que cinguían as vincas dos frascos de Rosa e de Alicia.
A boa fidalga chegóu a vella e tiña criadas de tanto ben que andaban coas chaves dos armarios e gobernaban a casa.
Un día chegóu diante de doña Micaela unha das criadas. Viña tan cortada que non podía falar; mais a probe muller tiróu consigo no chan e pouco a pouco foi confesando antre saloucos:
- ¡Perdón, miña ama! Ai, qué desgracia, señora! O señorito Adolfo caéume das mans e rompéuse.
E no intre doña Micaela esmorecéuse para sempre.
E por suposto, hai mulleres que non desexan a maternidade. A autora británica Caitlin Moran reivindica o dereito ao aborto libre de xuízos morais en Cómo ser mujer, un ensaio publicado no 2011 (en España edita Anagrama) e que me parece unha mostra fantástica sobre habitar o corpo e o mundo como suxeito individual mais tendo en conta que hai unha serie de loitas compartidas con millóns de mulleres.
No seu caso particular, Moran quixo abortar cando tiña dous fillos e non buscaba ningún máis, polo que ela non renuncia a maternidade pero ten claro que está nas súas mans o que facer en cada momento da súa vida co poder reprodutivo do seu corpo. Mentres que ela afirma non sentir sufrimento nin remorso pola súa decisión, estiven revisando filmes, series, poesías e novelas das últimas décadas que traten a interrupción voluntaria do embarazo (centreime nos produtos de factura feminina) e bastantes coinciden en retratalo como un evento de gran trascendencia. Supoño que os produtos culturais que atopei teñen unha determinada narrativa porque para esas mulleres o procedemento tivo efectivamente relevancia, cada unha atravesada polas súas circunstancias persoais. Pero como defende Moran, depende de cada unha a trascendencia que lle dará na súa vida.
Isto entronca co feito de que un dos maiores problemas históricos das mulleres é o perigo latente da maternidade indesexada. Refírome ao embarazo como un posible perigo porque o continúa a ser en moitos sentidos, aínda a día de hoxe: dende o xuízo social cara as mulleres pola vida sexual que levan ata as dificultades económicas que pode acarrear interromper ou ben continuar o embarazo.
O que lemos, oímos e vemos tamén incide na nosa percepción e na construción de como debe ser unha relación de parella, a maternidade, a familia e tantas cousas. A mediados do século pasado, artistas, científicas, activistas e políticas conseguiron poñer o foco sobre a sexualidade feminina, e por ende sobre os métodos anticonceptivos e a interrupción voluntaria do embarazo. Véxanse intelectuais como Silvia Federici, co ensaio Revolution at Point Zero. Housework, Reproduction and Feminist Struggle, unha das primeiras veces que se escribía sobre a conciliación.
A conta @abortionlibrarian comparte libros que poñen no centro a cuestión do aborto. Cómpre lembrar que antes de internet, para a xente do común había poucas maneiras tan próximas como a lectura para saber sobre a interrupción do embarazo de primeira man. Moitos títulos de determinadas épocas estarían escondidos en determinadas seccións das bibliotecas, ou pasarían de man en man entre coñecidas. Pola súa banda, artistas como Paula Rego ou Tracey Emin e escritoras como Toni Morrison ou Annie Ernaux retrataron experiencias propias e alleas co aborto clandestino, por exemplo. Sexan as que sexan as circunstancias de cada unha, grazas a que recolleron estas vivencias contamos hoxe con elas.
AS MULLERES ESPONTANEADAS
Falando de dereitos sexuais e reprodutivos da muller, hai un caso que cabe mentar aquí porque me parece unha proeza para o momento histórico no que se deu. E ademais o estudo do que vou falar está centrado en Ferrolterra.
Seica será coñecido por moitos, e hai anos que apareceron artigos na prensa sobre o caso da parroquia ourensá de San Xoán de Río. A cuestión é que ata este ano era un fenómeno totalmente descoñecido por min, e souben del grazas á investigación do historiador Ángel Arcay publicada por Baía Edicións, Mulleres espontaneadas (2023). O libro presentouse hai uns meses na Central Librera de Ferrol.
A figura xurídica co nome de muller espontaneada é exclusiva de Galicia e ademais é curiosamente frecuente en zonas de Ferrolterra. Ao comezo do primeiro epígrafe, Arcay explica como se deu de bruces con este asunto cando estaba inmerso noutra investigación. Xocas xa me ten contado que as máis das veces acontece iso nas investigacións académicas: un procura unha documentación concreta ou fai unha serie de lecturas e acaba descubrindo cousas a partir das cales pode elaborar algo moi distinto ao que tiña en mente.
Volvo co asunto de antes: por perseguida que estivese pola Igrexa calquera relación sexual con finalidade distinta a procrear, na comarca dende o s.XVII comezou a rexistrarse un elevado número de fillos ilexítimos. E no libro aparecen os nomes dos notarios encargados de documentalos, que só con isto parecían ter bastante traballo.
Que significaba ser unha muller espontaneada? A figura de muller espontaneada era a dunha solteira ou viuva que declaraba ante xulgado ter cometido a “falta de quedar embarazada”, pois no momento era motivo de expulsión da poboación. Ante a elevada cifra de casos, púxose en marcha esta ferramenta -que non deixa de ser control relixioso e patriarcal- coa que as ferrolás corrían mellor sorte de caer encintas fóra do matrimonio. Se acodían voluntariamente (nin que dicir ten que sempre habería unha coacción subxacente) declararse espontaneadas, as autoridades concedíanlles un salvoconduto se alguén facía de fiador. Aquí podía entrar en xogo o pai da criatura, que ás veces se facía cargo pero outras moitas non. En calquera caso, grazas ao salvoconduto e fose cal fose a decisión do pai biolóxico, a crianza e a nai non serían perseguidos nin expulsados, como si ocorría en tantos lugares.
Espontanearse permitiu a moitas mulleres garantir cunha crianza que alguén as coidaría na vellez, por exemplo
A investigación do historiador de Betanzos, apoiada en fondos do Arquivo Notarial da Coruña, permite dalgún xeito debullar a vida da muller do Antigo Rexime e achegar ao lector á sociedade en relación co sexo nos séculos XVIII e XIX. Danos a entender que non era algo anecdótico, senón unha realidade máis ca consolidada e cunhas cifras altísimas en vilas como Somozas, Neda ou Cedeira.
Xa en 1999, a historiadora Serrana Rial explícao como un fenómeno previo á instauración da mentalidade burguesa que se espallaría pola Coruña e outras (futuras) urbes. Tamén se aborda na investigación a situación da prostitución naquel momento, por exemplo, pois Ferrol tiña unha das maiores asimetrías ou diferencias poboacionais entre ambos os dous sexos. O motivo era a cantidade de homes destinados na urbe naval para traballar nos Reais Arsenais ou como militares, así como mariñeiros.
A DOBRE MORAL BURGUESA
Xa no século XX, Vangardistas como Gauguin ou Matisse, de quen falei hai uns meses nestas cartas, valíanse a miúdo do contraste entre o continente e mailo que había-aló-fóra-de-Europa cunha narrativa continuista da dominación colonial. Dalgún xeito, pensaban sexualizando a mulleres doutras etnias, transgredían a moral burguesa. Cantos abusos se terán dado baixo ese pretexto.
Pablo Neruda, na súa autobiografía -que recomendo ler algunha vez na vida-, fai declaracións algo ambiguas polo seu fondo paternalista, tales como: “Nuestros pueblos americanos tienen millones de analfabetos; la incultura es preservada como circunstancia hereditaria y privilegio del feudalismo”. Pois ben, o gran intelectual e loitador pola liberdade dos pobos fai gala de misoxinia e clasismo nun dos capítulos iniciais de Confieso que he vivido (1974). Durante a súa estadía en Ceilán relata como viola a unha rapaza tamil. A rapaza, pode que aínda nena, cada mañá recollía as defecacións no aseo do recóndito bungalow do poeta:
“Entró por el fondo de la casa, como una estatua oscura que caminara, la mujer más bella que había visto hasta entonces en Ceilán, de la raza tamil, de la casta de los parias. Iba vestida con un sari rojo y dorado, de la tela más burda. (…) Una mañana, decidido a todo, la tomé fuertemente de la muñeca y la miré a la cara. No había idioma alguno en que pudiera hablarle. Se dejó conducir por mí sin una sonrisa y pronto estuvo desnuda sobre mi cama. Su delgadísima cintura, sus plenas caderas, las desbordantes copas de sus senos, la hacían igual a las milenarias esculturas del sur de la India. El encuentro fue el de un hombre con una estatua. Permaneció todo el tiempo con sus ojos abiertos, impasible. Hacía bien en despreciarme. No se repitió la experiencia”.
No parágrafo inmediatamente posterior, o chileno muda de asunto e non volve facer mención deste episodio. Pola contra, fala da súa muller Matilde coas palabras máis amorosas e delicadas. Non esquezamos que é o autor de versos irrepetibles como a derradeira composición de Veinte poemas de amor y una canción desesperada: “Puedo escribir los versos más tristes esta noche / Escribir, por ejemplo: «La noche está estrellada, y tiritan, azules, los astros, a lo lejos»”. Porque quizais para el existían rangos de mulleres, e unhas eran para unhas cousas e outras para outras, non hai que misturar.
Avanzamos no tempo. Moitas artistas empregaron a conexión coa natureza e co lado primitivo para reverter o que querían simbolizar os artistas de comezos de século. Coa Segunda Vaga do Feminismo dos anos 60 e 70 xurden artistas (mulleres) que reivindican o corpo feminino ancorado á orixe e a fertilidade. Empregan a performance e válense de si mesmas nunha simbiose de obra-artista. Exemplos que se enmarcan nese contexto son as Guerrilla Girls ou Louise Bourgeois. Outro exemplo actual con importantes influencias do mundo dixital e as redes sociais é Carlota Guerrero, quen colabora coa marca barcelonesa Paloma Wool e ademais é autora das máis famosas sesións fotográficas de Rosalía. Aquí tres traballos recentes da fotógrafa:
Pero as reivindicacións de Bourgeois e máis das Guerrilla Girls encamiñáronse en direccións enfrentadas pero ambas as dúas cun fondo antropolóxico. Pola súa banda, as Guerrilla Girls cuestionaban o patriarcado que obrigatoriamente relacionaba a muller co primitivo, co atávico. Elas puxeron máscaras de gorila para vindicar o lado animal. Robert Goldwater, autor de Primitivism in modern painting (1938), aprendeume o que é a arte primitivista, que se ben non chega a considerarse un movemento, si é unha tendencia propia de moitos artistas modernos que se observa en contemporáneos tamén.
A araña de 9 metros de altura de Louise Bourgeois á entrada do Guggenheim de Bilbao, titulada Maman, representa un tótem individual, un animal que é ao tempo medo e orixe porque veñen do mesmo, da nada e do escuro, e este é un medo infantil común a todos. Segundo a páxina web do Guggenheim, “Las arañas, que Bourgeois presenta como homenaje a su madre tejedora, ponen de manifiesto la duplicidad de la naturaleza de la maternidad: la madre es protectora y depredadora, (…) así que la maternidad encarna fortaleza y fragilidad”.
Recomendacións de maio
O acontecemento, da recente premio Nóbel da Literatura Annie Ernaux, acaba de ser traducida ao galego por Moisés Barcia e publicada por Rinoceronte editora. O acontecemento fala en primeira persoa do aborto clandestino cando era ilegal en Francia, nos anos sesenta. Nun relato intimista e igualmente duro, aborda as moitas problemáticas de quedar embarazada e non querelo: a inseguridade das vías para interromper o embarazo, o impedimento económico, o xuízo da sociedade, a falta de información, a soidade e a incomprensión das mulleres que tiñan que enfrentarse á decisión.
No Sermos Galiza do sábado, 1 de abril, Tensi Xesteira fixo unha recensión magnífica onde subliñaba importancia do traballo de Rinoceronte ao traducir obras da literatura universal ao noso idioma. Que continúen facéndoo por moito tempo.
Acudín a semana pasada ao cinema Dúplex de Ferrol ver Matria, de Álvaro Gago. O debut do director na lagometraxe está aínda nos cinemas e tamén en Filmin.
Sei que o papel da grandísima María Vázquez como Ramona é perfecto para a entrega de hoxe, pero tras escribir un par de follas penseino mellor: merece unha recensión longa noutra carta, que amais esta xa é densa abondo e con sorte chegarás a lela en diagonal.
Se non o fixeches xa, podes ir vendo a película para intercambiarmos pareceres. Nunha carta quero falar sobre a variante lingüística da zona que a actriz interiorizou expresamente para o filme, con magnífico resultado; tamén sobre a dignidade e o cariño co que o director trata ás personaxes malia que estas non leven unha vida doada. Sobre a falta de oportunidades e o triste que me deixou a historia desta muller enérxica. Quero deixar que enfríe uns días, pois sígome sentindo moi perto de Ramona e conmocionada co “Quéroche moito, mamá”, ao que ela contesta “Dimo outra ves”. Esa escena quedarame nas meniñas; de veras desexo a felicidade para todas as nais.
Deixo aquí un clip do arranque do filme:
Acontecen entre abril e maio moitas cousas teñen que ver coas nosas letras e máis coa industria do libro. Os premios Follas Novas do libro galego escollerán gañadores o día 22, e desexo sorte en especial aos ensaios divulgativos A defunción dos sexos. Disidentes sexuais na Galiza contemporánea, de Daniela Ferrández Pérez (Xerais, 2022) e a O libro negro da lingua galega, de Carlos Callón (Xerais, 2022).
Podes consultar a listaxe de finalistas aquí: https://www.editorasgalegas.gal/os-premios-follas-novas-do-libro-galego-anuncian-os-seus-finalistas/
Comeza a tempada de Feiras do Libro de Galicia, que dan o pistoletazo de saída en Ferrol polo Día do Libro, o 23 de abril na praza da Constitución. Aproveita para mercar nas feiras porque hai descontos nos libros que nas tendas non atoparás. O calendario presentado pola Federación de libreiros é este:
Santiago de Compostela | 29 de abril – 7 de maio Paseo Central da Alameda
Porriño | 11 – 14 de maio Rúa Ramón González
Lugo | 16 – 20 de maio Praza Maior (arriba)
Vilalba | 2 – 4 de xuño Praza da Constitución
Ourense | 7 – 10 de xuño Rúa do Paseo
Redondela | 15 – 18 de xuño Alameda
Vigo | 23 – 29 de xuño Peonil do Calvario 1
Ponteareas | 13 – 16 de xullo Praza Bugallal
Rianxo | 22 – 25 de xullo Praza Castelao
Coruña | 1 – 10 de agosto Xardíns de Méndez Núñez
Viveiro | 12- 15 de agosto Xardíns de Noriega Varela
Foz | 17 – 20 de agosto Praza de Conde Fontao
Monforte de Lemos | 23 – 26 de agosto Rúa do CardealPecho esta carta cun recordo. Hai un par de anos, en agosto, durante a feira do libro da Coruña merquei un fantástico ensaio titulado Mujeres y locura, da psicoterapeuta e historiadora Phillis Chesler, a quen non coñecía. Agora acodo a ela de cando en vez porque a súa obra serve como manual para coñecer o tratamento psiquiátrico das mulleres ao longo da historia. Tamén nos aprende como as circunstancias particulares que rodean ao sexo feminino eran empregadas como excusa para desacreditalas e mesmo envialas a unha institución psiquiátricas.
Sei que non ten que ver, pero é moi fermoso recordar onde e cando mercaches un libro, con quen estabas e como te sentías. A min acompañábame Xocas, ou eu acompañábao a el, e só con iso xa era feliz.