A ti que me estás lendo, a próxima vez que ameace con non ter tempo de escribir unha carta, non me fagas caso. Cando non escriba, seguro que non avisarei. É como cando tentei facer un tempo de desintoxicación dixital, que só funciona cando é unha decisión espontánea. Este mes pasei moito tempo na casa escribindo, facendo tarefas pendentes e, en xeral, diante da pantalla do ordenador.
E déixome moitas cousas, como a ciencia como parte da cultura, unha serie de recomendacións sobre libros da muller e máis a loucura ou a estrea do filme Matria. En fin, xa irán para outra ocasión.
O resultado deste encerro voluntario foi escribir dúas cartas nun mes e deixar claro que non son unha persoa de palabra, pero polo menos son creativa. Gustaríame ser ordenada e establecer algún tipo de calendario, pero non son así, de forma que agora que podo escribo dúas newsletters e quizais os vindeiros meses non haxa. Non o saberemos ata entón.
Feliz día e feliz abril! Unha proba das miñas dificultades para cumplir coa miña palabra e darme organizado é que case chamo a abril o “mes das flores”, pero recórdame ao cadro que trouxera dunha viaxe a París como agasallo para meus avós. Era unha lámina de papel rugoso, pintada a carbón, que levei a enmarcar en verde, como a entrada do metropolitain. Meu avó colgouno no comedor da súa casa e pedírame que llelo dedicara no reverso. Non cheguei a asinalo e agora caio na conta de que quedará pendurado para sempre co post-it que el engadiu provisionalmente. O adhesivo amarelo, agora seguramente descolorido, di: “para os meus avós de Gala, no mes das flores de 2014”.
Nesta carta e con motivo do Día do Libro ou San Jordi que se celebra o 23 de abril, decidín facer unha especie de exposición ou manifesto sobre unha das escritoras que máis me conmocionaron na última década. Ela devolveume as ganas de reencontrarme cada noite cos seus libros en lugar de mirar unha serie, e paréceme un logro.
Pouco despois da publicación do Ulises de James Joyce, críticos e filósofos como Ortega y Gasset especularon sobre o final da novela. Daban por sentado que o empregado por Joyce para contar dramas e romances de xente nova por Dublín era un xénero moribundo. O certo é que estás afirmacións lévanas facendo tempo con múltiples formatos que nos permiten comunicarnos e expresarnos.
Por se aínda non o fixen, recoméndoche El infinito en un junco de Irene Vallejo, que sintetiza maxistralmente a historia do libro dende o seu nacemento co papiro e de como prevaleceu e mellorou o formato unha civilización tras outra, ata chegar aos nosos días. Velaquí un artigo do suplemento dominical de El Diario de Ferrol de meu pai (Henrique Dacosta), onde aborda este libro e outras historias relacionadas co asunto do 23 de abril, incluíndo a libraría Bertrand de Lisboa (disque a máis antiga do mundo aínda en funcionamento, pero os portugueses son moi dados a dicir esas cousas de si mesmos).
A novela como xénero, malia os cambios na súa presentación, segue con nós un século despois dos vaticinios dalgúns. Algunhas apenas superan o cento de follas, outras teñen que dividirse en tomos polo volume de páxinas, pero todas seguirán contando historias para os lectores identificarnos con elas.
E aquí entra en xogo a nosa autora. Sally Rooney (Castlebar, 1991) é unha escritora irlandesa que saltou á fama no ano 2018 co seu fenómeno editorial convertido en serie, Normal People. É unha magnífica articulista, si, pero as súas novelas obrigan a devoralas sen fagocitalas e teñen un indrediente segredo que as convirte en adictivas.
Nun artigo de decembro do ano pasado, a irlandesa explicaba: “the intervention that Ulysses made—the intervention it continues to make even now—in the history of the novel demands a personal response. It is a book not only worth reading, but worth misreading, arguing with, reinterpreting, even rewriting, making our own”. A revisión sobre o pasado e o presente, a crítica literaria, a paixón polo debate e a cuestión de se a literatura ten que ser moral ou non son puntos chave na súa traxectoria.
No Trinity College de Dublín, unha novísima Rooney comeza a interesarse por distintos marcos teóricos, como a teoría feminista e marxistas. Tamén é unha excelente oradora de debate académico e participa en torneos internacionais. De feito, nos seus libros nótase o interese xenuíno pola actualidade e pola política internacional.
Nunha entrevista sobre Xente normal de 2019 explica como o mundo intelectual se abriu para ela de veras ao chegar á universidade, e chega a dicir: "o tema da clase, central en como conceptualizo a sociedade na que vivimos, tiña que enmarcar o mundo enteiro do libro". Por iso, é posible aprezar como Conversas entre amigos (2017) e Xente normal (2018) estruturan as historias e as personaxes dende a perspectiva da crítica literaria marxista. Non só nestas novelas son evidentes as diferencias sociais entre as personaxes, que a miúdo marcan unha situación de dominación dunha sobre outra: tamén o fai en Mr. Sallary, unha novela curta e pouco coñecida da autora, ata o punto de convertelo no tema central xunto coas relacións amorosas. Hai pouco, publicou en The Irish Times este artigo onde pon o foco sobre os alugueres, a falta de conciencia por parte dos propietarios e os prezos desorbitados: https://www.irishtimes.com/life-style/2023/03/18/sally-rooney-renters-are-being-exploited-and-evictions-must-be-stopped/
Por certo, non podo non mencionar que o actor irlandés Paul Mescal protagonizou a adaptación audiovisual de Xente normal que fixo Hulu hai uns anos. Trátase da súa primeira aparición na pantalla e foi impecable. Nin que dicir ten que Mescal me fascina: de feito, obtivo unha nominación aos Oscar este mesmo ano polo seu aclamado papel en Aftersun. Agora mesmo, Hulu está ofertando tres meses de proba gratuíta e sen compromiso, por se quixeras aproveitar esta oportunidade para ver a serie. Paga a pena.
Bullet park, o soño americano
O nadador de John Cheever (1964) é un relato que saltou á fama cando se versionou para a gran pantalla. A historia, que é posible imaxinar como un plano secuencia nun suburbio de clase media americano, comeza así:
“Era un deses domingos de metade do verán en que todo o mundo repite: «Onte á noite bebín de máis». (...) O sol quentaba. Neddy Merrill, sentado ao bordo da piscina, tiña unha man dentro da auga e sostiña coa outra unha copa: xenebra. Neddy era un home enxoito que parecía conservar aínda a peculiar esbeltez da mocidade e, aínda que os días da súa adolescencia quedaban xa moi lonxe, aquela mañá deslizouse polo pasamáns da escaleira, e no camiño cara ao cheiro a café que saía do comedor, dera un sonoro bico nas bronceadas costas da escultura de Afrodita do vestíbulo. Podería telo comparado cun día de verán, en especial coas últimas horas dun deles, e aínda que lle faltase unha raqueta de tenis ou unha vela inchada polo vento, a impresión era, decididamente, de mocidade, de vida deportiva e de bo tempo. Doce quilómetros ao sur, en Bullet Park, estaba a súa casa. Foi entón cando se lle ocorreu que se atallaba polo suroeste podería chegar nadando ata alí”.
O relato arquetípico do home guerreiro e solitario está a ser moi cuestionado e algunhas autoras como Sally Rooney conseguiron non só darlle a volta, senón convertelo nun ser complexo e cheo de inseguridades que merece a nosa empatía e atención. Un amago disto xa o fixera Cheever nos anos sesenta, aínda que as lecturas coetáneas quixeron entendelo como algo distinto, e a día de hoxe continuamos a ver esa figura arquetípica nos (profundamente egocéntricos e individualistas) protagonistas de series como Breaking Bad e Mad Men. Pero sobre todo, o nadador de Cheever trata de pertenza e conexión humana. Era un ataque ao status quo e a aquel ideal do suburbio americano que en boa medida causou sufrimento e illamento a moitos homes. Rodrigo Fresán explicaba en Esto parece un infierno como co fin da IIGM, os EEUU entraron nun boom de crecemento. Por este motivo, conta, barrios en decadencia foron substituídos por novos proxectos que buscaban promover unha vida de acomodo fóra do centro das cidades: casas uni familiares, xuntanzas paroquiais, country club...
Sabías que só en galego e en castelán o termo ilusión ten unha acepción positiva? O nadador fala diso que os angloparlantes denominan delusion, deste tempo de idealización, da frase feita tomada por Pitbull en Ay, mi dios presente nunha parede do Blaster, en Santiago: “The grass always looks greener in the other side… ‘till you get to the other side”. E tamén iso é a transición entre adolescencia e idade adulta.
Un libro que me gustou polo equilibrio entre a traxedia e o sentido do absurdos que trata sobre o baleiro vital é Nada, da danesa Janne Teller (2011). Desta vez, as personaxes da novela son crianzas. Como curiosidade, Teller acaba de publicar con Planeta unha novela titulada Todo. Quizais coa pandemia arrepentiuse de ter deixado para a posteridade unha historia tan triste.
Un futuro clásico
Volvendo á cuestión inicial que dá título a esta carta, por que creo que hai que ler a Sally Rooney? Pois porque estou convencida de que no futuro será un clásico da narrativa de ficción. Non só o penso eu, este artigo de The Guardian asinado por Kate Clanchy respáldame: https://www.theguardian.com/books/2018/sep/01/normal-people-sally-rooney-review
Clanchy chega a establecer unha comparación coa marabillosa serie de Lena Dunham, Girls, polo retrato sórdido e realista da xuventude así como da noción de que sempre estaremos separados dos demais inevitablemente.
“Os laranxas, os rosas e os amarelos comesan a darlle texturas ó seo. Na cama, o sanghe vermello do teu útero. Agharras lapis e caderno e enxeñas como comesar esta túa historia. Non sabes como empesar. Nin idea de pra que faselo”
Sica Romero, Avelaíñas eléctricas
Hai algo de auto referencial nestas obras, as artífices son mulleres novas que comparten unha visión do mundo algo desapegada, onde ningunha verdade é soberana, -volta a Bauman e a súa sociedade líquida- nin as relixións, nin o amor, nin as relacións de calquera tipo.
Coñecín Xente normal haberá uns cinco anos, algo antes de que saíse publicado en España, e uns anos despois veu Conversas entre amigos. Aínda que a primeira deixa unha pegada máis grande e un baleiro ineludible no lector, Conversas entre amigos (que, por certo, xa están a rodar a adaptación audiovisual) é case máis denso e máis complexo, con moitas máis personaxes e aínda así menos crueldade evidente e menos clichés. Pola contra, Xente normal céntrase en dúas persoas: Marianne e Connell. O eco do best seller continúa logo de anos e ata conta cun bot de Twitter que tuitea periodicamente extractos do libro que son auténticas xoias.
Os libros de Sally Rooney que lin ata o momento -Xente normal, Conversas entre amigos, Onde estás, mundo fermoso e Mr. Sallary- gárdanme algunhas semellanzas coa autora de Avelaíñas eléctricas, a escritora e historiadora da arte carnotá Sica Romero. Tamén hai unha relación de amor, distancia física e diferenzas insalvables entre dúas mulleres cuxa historia imos coñecendo aos poucos.
Sica Romero chega a escribir na súa novela debut publicada con Néspera Editora: “Os laranxas, os rosas e os amarelos comesan a darlle texturas ó seo. Na cama, o sanghe vermello do teu útero. Agharras lapis e caderno e enxeñas como comesar esta túa historia. Non sabes como empesar. Nin idea de pra que faselo”. Por absurdo que pareza, ás veces encontro máis doado escribir dende a tristeza e estas escritoras dame que lles acontece o mesmo: o seu lugar dende o cal escribir é o malestar. Autoras dalgún modo periféricas e xeneracionais. Máis adiante afondarei en que quero dicir con isto último.
A irlandesa aborda o amor e as relacións afectivas entre persoas novas, que están comezando a comprenderse a si mesmas, nun mundo que semella puxar por manter o desapego emocional. Teño mantido longas conversas con amigas sobre o amor e o desapego, sen querer caer en tópicos pero moi vencelladas ao Amor líquido de Bauman, que non podo deixar de recomendar. A partir dun encontro esporádico, os protagonistas de Xente normal parecen encontrarse entre toda a xente no mundo. De aí o título do libro, pois son dúas persoas que non rematan de sentirse “normais”, parte de nada. Van pasando os anos e van mudando as súas situacións e os lugares onde se relacionan con outros suxeitos mais continúan eles dous comprendéndose e prestándose apoio de xeito incondicional. Son antiheroes, e ao tempo son supervivintes dun mundo que os desanima tanto a eles como o amor que se teñen.
A masculinidade en Sally Rooney
Malia as críticas cara esta e outras novelas de Rooney como machista e continuista da tradición patriarcal, non opino que a figura de Connell sexa a do salvador de Marianne. Connell é un ser complexo e detrás da súa apariencia robusta, inerte e fría, paréceme un bo exemplo de como é a masculinidade contemporánea.
Ten moitas inseguridades, debates internos e sobre todo unha visión do mundo sensible e fermosa que contrasta coas circunstancias duras que lle toca afrontar. Por este motivo, cheo de contradicións e co hándicap de ser un home nun entorno que lle impide vivir como quere, acaba por caer nunha depresión. Connell é a miña personaxe preferida desta novela, sen lugar a dúbidas.
“Normal People may not be about being young right now, but better than that, it shows what it is to be young and in love at any time. It may not be absolutely contemporary, but it is a future classic”. A tese de Emily O'Malley que atopei en internet sobre a narrativa a cabalo entre a adolescencia e a idade adulta achéganos algo de luz sobre as dificultades nas relacións interpersoais e o illamento propio da adolescencia. Incide en que, a maior parte das veces, o auténtico conflicto está no interior dun mesmo.
Chegados a este punto, non podemos deixar de mentar a Salinger. O garda no centeo (1951), lectura obrigatoria na escola elemental estadounidense, introdúcenos na mente de Holden Caulfield, un rapaz que acaba por sufrir un episodio onde se acaba por desmoronar, cargado de dor, rencor, incertezas e unha viaxe a Nova York inesquecible. O protagonista procura relacións humanas como unha maneira de sobrelevar a crise existencial que o asulaga. Pero non é esta unha temática exclusiva da adolescencia, senón que os libros de Rooney son unha proba fehaciente de que as persoas mozas experimentan esas sensacións de illamento. Identificámonos coas personaxes porque os lectores tamén nos sentimos (no pasado ou presente) dun modo semellante.
Sempre foi un tema recorrente na literatura e no cinema, só hai que recordar o incomprendido James Dean de Rebelde sen causa, Rebeldes de Susan E. Hinton (escribiuna aos 17 anos) ou a novela que nos sesenta foi un best seller, Bonjour tristesse de Françoise Sagan. Deixárama meu avó cando eu era pequena e concordamos no ben que expresaba a protagonista a súa soidade malia os privilexios dos que estaba rodeada. El lérao décadas atrás e seguía acordándose dalgunhas frases. Supoño que aos 88 anos continuaba sentíndose próximo ás sensacións adolescencia. Que Alfredo lembrase dese xeito algúns fragmentos débese a que todas estas obras foron produto do maxín de persoas novas, quizais con esa incomprensión adolescente aínda recente no corpo.
Na miña experiencia, encontro moi axeitado que os adolescentes lean O garda entre o centeo, do mesmo xeito que me parece impecable El camino de Miguel Delibes, que lin algo antes de entrar na universidade. Sosteño que a literatura de veras axuda ao proceso de medrar como persoa, e por fortuna tiven dende moi nena o hábito incorporado. Salvoume en moitas ocasións. Lin durante un verán a obra de Salinger e ese agosto sen lugar a dúbidas contaxioume o seu espírito porque as súas experiencias non deixan de ser inherentes a todos os seres humanos. Gustaríame saber se ti, que me estás lendo, tamén tes experimentado isto do que falo con algunha lectura concreta.
Como salienta O’Malley, o período transitorio entre a adolescencia e a idade adulta é rico en experiencias que contribuíron sen dúbida a algunhas das máis famosas narrativas sobre a conexión (e desconexión) humana, sobre como se calcifica nos nosos ósos o feito de que somos seres individuais malia estarmos ligados ao resto da sociedade. Por este motivo digo que Avelaíñas eléctricas e Xente normal me pareceron obras propias dunha idade concreta, sen querer quitarlles nin moito menos o seu valor como narrativas adecuadas a calquera idade.
Como conclusión, teño moitas ganas de ir a Dublín, onde gran parte da acción de Xente normal se desenvolve. Se convidas, imos cando queiras.
Recomendacións de abril
Achégase o Día do Libro e bulen as iniciativas en torno a esta celebración. No meu caso, vou aproveitar para descubrir novas editoriais para logo contarcho. A mágoa é que este ano non estarei en Barcelona para ver todos os postos de libros e actividades relacionadas co mundo da publicación.
Como xa recomendei moitos títulos ao longo desta carta, farei só dous apuntamentos máis. Ultimamente só quero ver a beleza, pero o xénero distópico está á orde do día, e propostas como a serie de HBO The last of us resúltanme moi desconsoladoras. Por iso, propóñoche un par de novelas que, malia ser distópicas, elaboran reflexións sobre como reparar o dano feito ata o momento, os novos camiños da biomedicina, novas posibilidades para reestruturar a sociedade... Recoméndoche, por unha banda, unha novela xa clásica, e outra contemporánea: A illa do doutor Moureau, de H. G. Welles; e GRM Brainfuck, de Sibylle Berg.
Inaugúrase hoxe, 31 de marzo, o Studio Sarao na rúa Real de Ferrol. Adianto que a entrada ás exposicións é de balde. Trátase dunha iniciativa nova que aúna conceptos como galería de arte e espazo aberto, onde ofrecerán distintas actividades relacionadas coa cultura e a creatividade compartida. Artistas de todos os recunchos de España reúnense en Ferrol para coñecerse e botar a andar un proxecto moi necesario para esta cidade.
Unha nova triste, inmersos como estamos no “Ano Picassso”, é a recente dimisión de Miguel Anxo Prado como director de Viñetas dende o Atlántico, o festival de banda deseñada que ten lugar na Coruña cada verán. Con esta decisión, o debuxante e rexedor do certame dende hai 25 anos, conseguiu que os medios recollan a súa queixa sobre o estado de desidia dalgúns eidos culturais fronte a outros. O festival leva anos cun presuposto conxelado de 120.000 euros, cantidade que a organización considera insuficiente para desenvolver o evento polo encarecemento da vida en xeral.
Mentres algúns equipamentos están volcados por completo na celebración do artista malagueño que (disque) obtivo unha gran inspiración na Coruña, o certo é que pasa o mesmo ca con María Casares: ningunha destas figuras fixo vida na cidade herculina. Viñetas dende o Atlántico, pola súa banda, ten unha importancia vital para a cidade, ata onde se desprazan traballadores da cultura cada ano.
Polo momento, o Concello da Coruña chama á tranquilidade e afirma que o festival celebrará o seu cuarto de século este ano. Ogallá melloren algúns aspectos de aquí a agosto.
Non sei se a ti tamén te pasa: nos capítulos dos correos de "Beautiful world, where are you?" nos que a prota (e a autora, vaia) baralla sobre cousas teóricas canta moitísimo que esta muller hacía debate.
Dixo unha vez nunha entrevista que estaba farta de que ao seu home lle preguntasen sempre que cómo facía para discutir cunha muller que gaño campeonatos de debate & I can only agree jejeje.